Zapraszam do lektury najnowszego numeru miesięcznika „Kobieta i życie” oraz artykułu: Na jakie suplementy uważać, gdy chorujesz na… Iwony Janczarek. Konsultacja – autorka bloga. Znajdziecie w nim informację o interakcjach leków z wyciągami ziołowymi oraz innymi preparatami.
W tradycji chrześcijańskiej 15 sierpnia obchodzone jest Święto Wniebowzięcia NMP, nazywane też Świętem Matki Boskiej Zielnej. W tym dniu do kościoła przynosi się bukiety bogate w rozmaite zioła, kwiaty, rośliny, aby je poświęcić. „Teologicznie, zioła są powiązane z Matką Bożą poprzez walor zieloności (łac. viriditas), który przez teologów średniowiecznych był wiązany z dziewictwem. Pełna zieloności w swym dziewictwie Matka Boża stawała się naturalna opiekunką również pełnych zieloności ziół”.
W literaturze z XIX wieku opisano zioła i zboża, które wchodziły w skład bukietów. Wśród nich wymieniano: „koszaniec (trawę wysoką, czerwono kwitnącą), lubczyk, przestrach, ziele św. Wawrzyńca v. wawrzyńcowe ziele (żółto kwitnie w kupce kwiatki), lebiódkę (w krzakach), przestęp (rośnie wysoko, na dachach), krzyżową trawę (białe kwiatki), wielkie ziele (wysokie jak słoneczniki, ma kwiaty żółte małe), kotki (miękkie badylinki, kudłate), bluszcz (trawa wysoka kwitnie jak ślaz), wrotycz, miętę czarną (pipirytę), miętę kudłatą, piołun, paluszki, groch polowy, pszenicy i żyta kilka kłosów, mak, cebulę, jabłka, czosnek, marunę, tureckie proso (kitki czerwone), szparagi, boże drzewko, nagietki, konicz dziki, bukwicę.”
W okresie wiosenno-letnim rośliny te miały najistotniejsze znaczenie kulturowe. W świadomości ludowej uznawane były za symbole wegetacji, życia, płodności i dostatku, będąc przy tym pierwszymi istotnymi zwiastunami nadchodzących w przyrodzie przemian. Dla ludności zyskiwały znaczenie lecznicze i wspomagające zdrowie. Niektóre zioła dostawały przy tym ciekawe nowe zwyczajowe nazwy jak: paluszki Matki Boskiej (wierzbówka kiprzyca), kacze łapki (przywrotnik pospolity) czy fartuszki Matki Boskiej. Z roślin przeznaczonych do święcenia układano bukiety, które niekiedy posiadały znaczne rozmiary wielkości snopków. Poświęcone rośliny po wysuszeniu przechowywane były pod dachem. Miały służyć przez cały rok do ochrony przed niepożądanymi zjawiskami atmosferycznymi (grad, susza), czy przed przypadkami losowymi, jak choroba ludzi czy zwierząt gospodarskich. Niektóre zyskiwały także magiczne znaczenie. O leszczynie w woj. lubelskim pisano tak:
„święcą w dzień Matki Boskiej Zielnej; nigdy w nią piorun nie uderza i dlatego napadnięci w lesie przez burzę kryją się pod leszczyną lub idąc niesą jej gałęzie pod pachą”.
Istotna była różnorodność ziół – jak najwięcej rozmaitych gatunków w jednym bukiecie. Poszczególne gospodynie dbały o ich dobór i w tym celu wyruszały na poszukiwania roślin na łąkę, do ogrodu i na pole. Spośród zbóż dominowały: żyto, jęczmień, owies, pszenica. Ł. Łuczaj w swojej pracy dotyczącej święcenia roślin w badanych cerkwiach wymienia: dalie, astry, nawłocie, maki, wrotycz, miętę, szałwię, krwawnik, marchew, ogórecznik, ostróżeczkę, przymiotno, słoneczniki, jastrun, len, petunię, jarząb i rdesty. W Karpatach popularne były jabłka, kalina, koper, lebodka.
Bardzo lubię osobiście ten zwyczaj, mimo że jest on obecnie mniej kultywowany niż wiele lat temu, z uwagi na fakt, że podnosi on wartość roślin, ziół, owoców i przypomina nam o ich znaczeniu zdrowotnym, o którym często zapominamy.
„Prosimy Cię, pobłogosław przyniesione do Ciebie pierwociny zieleni tego roku, młode pędy zbóż, trawy, zioła i kwiaty. Zachowaj je od suszy, gradu, powodzi i wszelkiej szkody, aby wzrastały, radowały oczy, przynosiły jak najobfitszy plon i mogły służyć zdrowiu ludzi i zwierząt.”
Nie zapomnijmy o tej pięknej tradycji i przekażmy ją następnym pokoleniom.
Zioła od kuchni w te wakacje gościły w Ogrodzie Botanicznym w Libercu (Botanicka Zahrada Liberec).
Z całego serca polecam ten Ogród, który jest niezwykle bogaty w różnorodne gatunki roślin tropikalnych i szklarniowych. Można tu znaleźć rośliny z wszystkich kontynentów (w tym z Australii), pięknie oznaczone i podzielone tematycznie. Znajduje się w nim również wystawa nasion, akwaria z różnymi gatunkami zwierząt, lilie wodne oraz ekspozycja minerałów. Dużo informacji dostępnych jest w panelach multimedialnych, dostępnych także w języku polskim.
Relacja fotograficzna na facebookowej stronie Zioła od kuchni…
Miłowonka właściwa, cukrownica trójlistna, lippia trójlistna to różne nazwy tej samej rośliny rodem z Ameryki Południowej. Surowiec zielarski stanowi liść. Z rośliny pozyskuje się również olejek eteryczny. Posiada on właściwości owadobójcze i antybakteryjne. Zapach olejku przypomina nieco cytrynowy aromat. W składzie surowca występują substancje zlokalizowane w olejku takie jak: cytral, cyneol, limonen, eugenol, cymen czy nerol. Stwierdzono także obecność akteozydu (fenylopropanoidu) – substancji o właściwościach przeciwzapalnych i przeciwbólowych oraz przeciwdrobnoustrojowych oraz flawonoidów (pochodnych luteoliny). Oznaczono w nim także kwasy fenolowe (kwas ferulowy, p-kumarowy i inne).
Roślina jest głównie stosowana jako surowiec do wyrobu olejku eterycznego i w aromaterapii. W Ameryce Południowej stosuje się ją nadal w medycynie ludowej w schorzeniach żołądka i jelit, układu oddechowego oraz jako przyprawę.
Zastosowanie w lecznictwie: Olejek z miłowonki posiada działanie odkażające, łagodnie uspokajające, rozkurczowe i obniżające temperaturę.
W Wenezueli i Brazylii leczy się nią przeziębienie, zapalenie oskrzeli, gardła oraz astmę. Z liści sporządza się odwary, które pije się na wzdęcia i bóle brzucha. Surowiec stosuje się także zewnętrznie jako środek ściągający przy kuracjach trądzikowych, na odciski i pęcherze.
Olejek eteryczny posiada właściwości relaksujące, poprawiające nastrój, pomaga w utrudnionym zasypianiu.
Zastosowanie w kuchni: Liście wykorzystuje się jako środek aromatyzujący do mięs, drobiu.W kuchni europejskiej dodaje się ją do deserów, owoców i dżemów zamiast skórki pomarańczowej. Można także aromatyzować nią herbatę.
Wysuszone liście stanowią składnik pot pourri czy kąpieli aromatycznych.
Zastosowanie w kosmetyce: Olejek z lippii jest składnikiem perfum i wód aromatycznych. Ostatnio mniej stosowany z powodu fotouczuleń, które może wywoływać. Olejek stosuje się w rozcieńczeniu z olejem bazowym w pielęgnacji skóry dojrzałej, z problemami oraz wymagającej rozjaśnienia. Stanowi doskonały składnik oliwki do masażu leczniczego i relaksacyjnego.
Lippia trójlistna uważana była od wieków za afrodyzjak. Wyczytałam gdzieś, że uważano, iż dotknięcie drugiej osoby dłońmi umytymi w jej olejku miało wzbudzić miłość w dotkniętej osobie. Żeby to było takie proste… na pewno odniosłaby znaczący sukces na świecie…:)
Piśmiennictwo:
http://www.phytochemicals.info
Postępy Fitoterapii 3/2010, s. 157-161
Armada, J. & A. Barra. 1992. On Aloysia Palau (Verbenaceae). Taxon 41:88–90.
https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/10412905.2005.9698835
Planta Med 1995; 61(5): 490
DOI: 10.1055/s-2006-958152
W dniach 4-7.2018 r. odbyło się Międzynarodowe Sympozjum Chromatografii Produktów Pochodzenia Naturalnego zorganizowane przez Katedrę i Zakład Farmakognozji z Pracownią Roślin Leczniczych Uniwersytetu Medycznego w Lublinie.. Jest to wspaniałe wydarzenia i jednocześnie niezwykle interesujące spotkanie ekspertów w zakresie badań fitochemicznych roślin. Jako studentka ostatniego roku farmacji mogłam niegdyś w trakcie studiów uczestniczyć w w jednej z poprzednich edycji. W tym roku poruszano na niej niezwykle ciekawe tematy takie jak: wykorzystanie działania przeciwzapalnego składników pochodzenia roślinnego, metody izolacji substancji czynnych oraz prezentowano najnowsze doniesienia naukowe i wyniki badań. Wiele z tych doniesień naukowych to początek do otwartej drogi do wykorzystania leczniczego ekstraktów roślinnych oraz substancji pozyskiwanych z organizmów morskich. Jestem ogromnie zbudowana ilością odkrywczych prac prezentowanych podczas konferencji oraz ich kierunkiem, który wiąże się ściśle z badaniem aktywności biologicznej.
Fitoterapia towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów. Wraz z postępem badań i wprowadzaniem innowacyjnych leków syntetycznych obserwowany jest równocześnie postęp w dziedzinie leku naturalnego. Dokładniejsze badania nad substancjami pochodzenia naturalnego, nowe metody analizy fitochemicznej oraz liczne badania mikrobiologiczne pozwalają na poszukiwanie nowych ciał czynnych, ocenę właściwości tych substancji i wykorzystanie wielu roślin w lecznictwie, także w dziedzinie medycyny, jaką jest ginekologia. Ostatnio odnotowuje się także rosnące zainteresowanie pacjentów lekami ziołowymi. Wynika ono z wielu przyczyn, między innymi z działań niepożądanych niektórych leków przez nich przyjmowanych, interakcji leków w politerapii i wynikających z niej efektów ubocznych, czasem braku widocznej skuteczności niektórych terapii oraz alergii na niektóre substancje składowe, w tym składniki pomocnicze leku. W niektórych sytuacjach zastosowanie leku posiadającego skład ziołowy może korzystnie uzupełniać terapię innymi preparatami i może dawać pozytywne efekty leczenia.
Rośliny aktualnie stosowane w stanach zapalnych błony śluzowej pochwy
Do roślin powszechnie stosowanych w ginekologii należy nagietek lekarski (Calendula officinalis L.). Surowcem wykorzystywanym w lecznictwie jest jego kwiat [[1]].Zawiera on substancje czynne takie jak: flawonoidy (kwercetynę i izoramnetynę w formie glikozydów) oraz saponiny triterpenowe i alkohole terpenowe. Zespół tych związków stanowi o właściwościach przeciwzapalnych (glikozyd izoramnetyny w badaniach hamował enzym lipooksygenazę), zmniejszających przepuszczalność ścian naczyń włosowatych, bakteriobójczych i przeciwrzęsistkowych. W badaniach wykazano hamowanie wzrostu Bacillus subtilis, Escherichia coli, Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa oraz Candida albicans przez składniki ekstraktu z nagietka[[2],[3],[4]]. Uważa się także, że przetwory z nagietka przyspieszają proces ziarninowania oraz regeneracji naskórka i mogą mieć zastosowanie w profilaktyce ostrego zapalenia po radioterapii, na oparzenia i stany zapalne skóry i błon śluzowych[[5]] .W ginekologii kwiat nagietka podaje się zewnętrznie w formie naparów do przemywań, w postaci mieszanek ziołowych do sporządzania odwaru, nalewki, płynu do irygacji i tamponowania, ekstraktów płynnych, maści i żeli oraz tabletek dopochwowych, preparatów homeopatycznych. Poleca się go na stany zapalne błony śluzowej pochwy z towarzyszącymi upławami, wspomagająco na zapalenie pochwy wywołane przez bakterie lub rzęsistka pochwowego, zapalenie sromu i świąd, zewnętrzne i wewnętrzne obtarcia oraz drobne uszkodzenia błon śluzowych sromu i pochwy; pomocniczo w nadżerkach szyjki macicy[[6],[7],[8],[9]].
Podobne właściwości przeciwzapalne wykazuje druga roślina z rodziny Compositae (Złożonych) – rumianek pospolity (Matricaria chamomilla L.). Z niej pozyskuje się kwiatostany (koszyczki) bogate w olejek eteryczny wraz z chamazulenem, bisabololem), flawonoidy i laktony seskwiterpenowe. Rumianek wykazuje aktywność przeciwzapalną, przeciwbakteryjną i przeciwgrzybiczą oraz przeciwalergiczną. Za działanie spasmolityczne na mięśnie gładkie odpowiadają flawonoidy, zaś za efekt przeciwzapalny- α-bisabolol. Może być stosowany do użytku zewnętrznego na stany zapalne skóry i błon śluzowych, w tym odbytu i narządów płciowych, jako środek gojący i odkażający. Do wewnątrz łagodzi stany zapalne przewodu pokarmowego, układu moczowego oraz stany skurczowe i wzdęcia[[10],[11]]. Niektóre próby kliniczne wykazały korzystny wpływ ekstraktu z rumianku na zespół napięcia przedmiesiączkowego. W badaniach porównano wpływ kwasu mefenamowego oraz ekstraktu z rumianku, podawanych od 1 do 21 dnia trwania cyklu w losowej podwójnej ślepej próbie w dwóch kolejnych cyklach u kobiet. Redukcja objawów psychicznych była wyższa w przypadku ekstraktu z rumianku, zaś zmniejszenie objawów fizycznych na podobnym poziomie w przypadku obu preparatów[[12]]. Obecnie trwają także badania nad wykorzystaniem rumianku w łagodzeniu lęku i depresji[[13]].
Olejek z drzewa herbacianego to coraz częściej spotykany składnik globulek i płynów do higieny intymnej. Jest on pozyskiwany z liści drzewa herbacianego (Melaleuca alternifolia). Wśród jego składników dominują związki terpenowe α-, γ- terpinen, α-pinen, 1,8-cyneol, limonen i inne związki. Za działanie przeciwbakteryjne odpowiada związek terpinen-4-ol. Olejek eteryczny posiada także właściwości przeciwgrzybicze, potwierdzone w badaniach in vitro wobec szczepu Candida albicans[[14],[15]]. Olejek stosuje się głównie w schorzeniach dermatologicznych, takich jak: grzybica stóp i skóry głowy, pomocniczo w trądziku, oparzeniach i owrzodzeniach, zakażonych ranach. Podobnie rekomendowany jest w leczeniu zakażeń w obrębie układu oddechowego, moczowego oraz pochwy[[16],[17],[18]].
W badaniach porównawczych wykazano jego aktywność przeciwdrobnoustrojową na wysokim poziomie kolejno wg siły wobec: Aspergillus niger, Candida species, Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa.
W badaniach in vitro drożdże i pleśnie okazały się bardziej wrażliwe niż bakterie na działanie olejku[[19],[20]].
Szałwia lekarska (Salvia officinalis L.) to dość powszechny surowiec zielarski stosowany w stanach zapalnych błon śluzowych jamy ustnej gardła oraz pochwy, na wypryski i czyraki oraz zakażenia skóry. Jej liść zawiera znaczną ilość garbników, olejek eteryczny (tujon, kamforę, 1,8-cyneol), związki fenolowe oraz flawonoidy. Surowiec działa ściągająco, przeciwbakteryjnie oraz wysuszająco. Ogranicza potliwość, zapobiega usuwaniu wody przez skórę, co może korzystnie przekładać się na jego znaczenie w okresie menopauzy. W medycynie tradycyjnej szałwia używana jest także jako środek zmniejszający laktację i stymulujący wydzielanie soków trawiennych[[21],[22],[23],[24]].
Kora dębu szypułkowego (Quercus robur L.) stanowi źródło garbników katechinowych oraz związków fenolowych, przez co posiada właściwości odkażające, ściągające, hemostatyczne w stanach zapalnych skóry, błon śluzowych jamy ustnej i gardła, a także narządów płciowych i odbytu. Wykazano aktywność przeciwdrobnoustrojową ekstraktów z kory dębu wobec szczepów takich jak: Staphylococcus aureus, Enterobacter aerogenes oraz Candida albicans oraz zależność tej aktywności biologicznej od polarności ekstrahenta[[25],[26],[27]].
Rośliny lecznicze obecne w preparatach stosowanych w łagodzeniu zaburzeń cyklu i menopauzie
Niepokalanek pospolity (Vitex agnus-castus) jest rośliną dość często stosowaną w różnych kobiecych dolegliwościach- między innymi w zaburzeniach rozrodczych, w zespole napięcia przedmiesiączkowego wraz z cykliczną mastalgią , w przedmiesiączkowych zaburzeniach dysforycznych ( PMDD ), przy obniżonej płodności, w niekorzystnych objawach związanych z menopauzą oraz pomocniczo w laktacji[[28],[29],[30]].W odniesieniu do objawów ogólnych PMS oraz oddzielnie objawów fizycznych i psychicznych ekstrakt z niepokalanka działał silniej od placebo, pirydoksyny i magnezu, jednak słabiej niż fluoksetyna, choć wywoływał mniej działań niepożądanych[[31],[32]]. Porównywano także jego wpływ na mastalgię w odniesieniu do bromokryptyny. Efekt był zbliżony do działania leku[[33],[34]].
Kłącze pluskwicy groniastej (Cimicifuga racemosa L.) to surowiec zawierający izoflawony oraz związki terpenowe (cimicifugozyd, akteina). Jego ekstrakty alkoholowe znalazły zastosowanie w łagodzeniu dolegliwości okresu menopauzalnego oraz objawów zespołu napięcia przedmiesiączkowego[[35],[36]]. W badaniu randomizowanym z podwójnie ślepą próbą porównywano działanie ekstraktu z pluskwicy groniastej z tybolonem na włókniaki macicy. U 70% kobiet, którym podawano ekstrakt roślinny nastąpiło zmniejszenie włókniaków o 30,3% ich średniej wielkości. W grupie kobiet przyjmujących lek z tybolonem nastąpiło zmniejszenie o 35.7% ich rozmiaru[[37]].
Poszukiwanie alternatywnej terapii dla hormonalnej terapii zastępczej, szczególnie u kobiet, u których nie wskazane jest stosowanie estrogenów powoduje, że sięgają one także po preparaty fitoestrogenowe z wyciągami z soi (Glycine species) zawierającymi izoflawony, koniczyny łąkowej (Trifolium pratense), w której składzie dominują kumestany czy z wyciągami z lnu zwyczajnego (Linum usitatissimum) obfitującego w lignany[[38]].
Wykazano także, że preparaty należące do grupy SERM (Selective Receptor Estrogen Modulators) obok łagodzenia objawów okołomenopauzalnych, korzystnie wpływają na układ sercowo-naczyniowy i poziom cholesterolu we krwi. Według niektórych doniesień związki triterpenowe zawarte w Cimicifuga racemosa stanowią naturalne modulatory SERM[[39]]. Wiele badań dowodzi także, że duże spożycie izoflawonów (56,90 mg przez pół roku) powoduje wzrost mineralizacji kości o ponad 2,% oraz wzrost gęstości kości w odcinku lędźwiowym kręgosłupa[[40],[41]]. Ostatnio także coraz częściej w piśmiennictwie wspomina się o lucernie (Medicago sativa L.), która stanowi źródło zarówno izoflawonów (genisteiny, daidzeiny) oraz kumestanów (kumestrolu). W badaniach u ptaków karmionych w 70% lucerną zaobserwowano zwiększoną mineralizację kości podudzia, która wiązała się z pobudzeniem receptora ER-beta obecnego w tkance kostnej[[42],[43]].
W związku ze wzrostem zainteresowania lekiem roślinnym powiększa się także ilość substancji pochodzenia roślinnego będących składnikiem tych preparatów. Mogą one z czasem stanowić doskonałe dopełnienie kuracji ginekologicznej, a także przynieść korzystne efekty lecznicze u pacjentów.
[1]W. Kapczyński, Fitoterapia we współczesnym postępowaniu leczniczym w ginekologii i położnictwie, Postępy Fitoterapii 2/2000, s. 10-16
[2]I. Binić, A. Janković, M. Miladinović, Đ. Gocev, D. Janković, Z. Vrućinić, Evaluation of healing effects of new herbal formulation on venous leg ulcer: pilot study – Age (years) 67, 3.43, 2011
[3]Z. Stojanovic-Radic, Antimicrobial activity of the three commercial drug’s essential oils: Chamomillae flos, Calendulae flos and Millefolii herba, BIOLOGICA NYSSANA 3 (2) December 2012: s. 69-76
[4]A. Grys, Z. Łowicki, A. Gryszczyńska, M. Kania, A. Parus, Rośliny zielarskie w leczeniu chorób skóry – bezpieczeństwo i zastosowanie, Postępy Fitoterapii 3/2011, s. 191-196
[5]http://www.ema.europa.eu/docs/en_GB/document_library/Herbal_-_Overview_of_comments_received_during_consultation/2009/12/WC500018118.pdf
[6]L. I. Epure, Gh. V. Roman, R. Maracineanu, STUDIES ON MEDICINAL AND AROMATIC PLANTS USED IN THE BUCHAREST UNIVERSITY HSPITAL Scientific Papers, UASVM Bucharest, Series A, Vol. LIV, 2011, ISSN 1222-5339
[7]I. Matławska, FARMAKOGNOZJA, Poznań 2005, s. 233-234
[8]J.C. Chalchat, R.P. Garry, A. Michet, 1991. Chemical composition of essential oil of Calendula officinalis L. (pot marigold). Flavour and Fragrance Journal, 6(3): s. 189–192
[9]A. Karowicz-Bilińska, E. Nowak-Markwitz, P. Oszukowski, T. Opala, M. Spaczyński, M. Wilegoś, Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego dotyczące wskazań i bezpieczeństwa stosowania antykoncepcji hormonalnej oraz wewnątrzmacicznej, GINEKOL POL, 2014 : Vol. 85, nr 3, s. 234-239
[10]S. Kohlmünzer, FARMAKOGNOZJA, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2000, s. 550-553
[11]I. Matławska, FARMAKOGNOZJA, Poznań 2005, s. 333-335
[12]F. Sharifi, M. Simbar, F. Mojab, H. Alavi Majd, A comparative study of the effects of Matricaria chamomilla extract and mefenamic acid on the severity of premenstrual syndrome symptoms, Arak Medical University Journal (AMUJ) OriginalArticle 2013; 16(70): s. 71-78
[13]O. Kałużyńska, J. Rabe-Jabłońska, Miękkie objawy neurologiczne jako kandydat na endofenotyp schizofrenii, Psychiatria Polska 2014; 48(1): s. 59–73
[14]M. Di Vito, P. Mattarelli, M. Modesto et al., In Vitro Activity of Tea Tree Oil Vaginal Suppositories against Candida spp. and Probiotic Vaginal Microbiota., Phytother Res. 2015 Aug 3. doi: 10.1002/ptr.5422
[15]A. Garbusińska, A. Mertas, W. Król, Przegląd badań in vitro oceniających aktywność przeciwdrobnoustrojową olejku z drzewa herbacianego (TeaTreeoil), Cz. I. Postępy Fitoterapii 2010; 2: s. 85-96
[16]A. Garbusińska, A. Mertas, W. Król, Przegląd badań in vitro oceniających aktywność przeciwdrobnoustrojową olejku z drzewa herbacianego (TeaTreeoil), Cz. I. Postępy Fitoterapii 2010; 2: s. 85-96
[17]M. Wyszkowska-Kolatko, P. Koczurkiewicz, K. Wójcik, E. Pękala, Rośliny lecznicze w terapii chorób skóry, Postępy Fitoterapii 3/2015, s. 184-192
[18]N. Pazyar, R. Yaghoobi, N. Bagherani et al. A review of applications of tea tree oil in dermatology. Intern J Dermatol 2013; 52:784-90.
[19]M. Adaszyńska-Skwirzyńska, M. Swarcewicz, Skład chemiczny i aktywność biologiczna lawendy lekarskiej, Wiadomości Chemiczne, 2014, [Z] 68, s. 11-12
[20] J. Markowska, E. Cikowska-Woźniak, N. Iżycka, R. Mądry, Wpływ preparatu Cicatridina® na zmiany w pochwie po leczeniu raka szyjki macicy i raka endometrium radioterapią. Badanie obserwacyjne, CURRENT GYNECOLOGIC ONCOLOGY 2013, 11 (2), s. 97–102
[21]J. A. Michalski, D. Zielińska, Przegląd olejków eterycznych pozyskiwanych z roślin z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae) i ich własności, Polish Journal of Cosmetology, 2015, 18(1): s. 16-24
[22]A. Gryszczyńska, B. Gryszczyńska, B. Opala, Z. Łowicki, Zastosowanie roślin leczniczych w menopauzie. Cz. I., Postępy Fitoterapii 2/2012, s. 79-92
[23]M. Kamianowska, M. Szczepański, D. Andryszuk, G. Kamianowski, R. Milewski, Analiza wpływu czynników okołoporodowych oraz wiedzy matek z zakresu laktacji na sposób żywienia niemowląt, Pediatria Polska, 1/2010 s. 25-34
[24]http://www.ema.europa.eu/docs/en_GB/document_library/Herbal_-_HMPC_assessment_report/2010/02/WC500070850.pdf
[25]S. Andrensek, B. Simonovska, I. Vovk, P. Fyhrquist, H. Vuorela, P. Vuorela, Antimicrobial and antioxidative enrichment of oak (Quercusrobur) bark by rotation planar extraction using ExtraChrom., International Journal of Food Microbiology, 2004, 92, s. 181–187
[26]D.G. Deryabin, A.A. Tolmacheva, Antibacterial and Anti-Quorum Sensing Molecular Composition
Derived from Quercus cortex (Oak bark) Extract, Molecules 2015, 20(9), s. 17093-17108
[27]N. Mladenovic, A. Mladenovic, S. Pavlovic, D. Baskic, N. Zdravkovic, The Aqueous Extract of Quercus robur L. (Fagaceae) Shows Promising Antibacterial Activity against Klebsiella pneumoniae, Global Journal of Pathology and Microbiology, 2014, 2, s. 53-58
[28]S. Christie, A.F. Walker, Vitex agnus-castus L.: (1) A review of its traditional and modern therapeutic use; (2) Current use from a survey of practitioners, Eur J HerbalMed 1997; 3: s. 29-45
[29]M.D. van Die, H.G. Burger, H.J. Teede, K.M. Bone, Vitex agnus-castus extracts for female reproductive disorders: a systematic review of clinical trials, Planta medica, 2013, s. 562-575
[30]G. Dante, F. Facchinetti, Herbal treatments for alleviating premenstrual symptoms: a systematic review, Journal of psychosomatic obstetrics and gynaecology 2011, 32, s. 42-51
[31]L. Ciotta, I. Pagano, M. Stracquadanio, S. Di Leo, A. Ando, C. Formuso, Psychic aspects of the premenstrual dysphoric disorders. New therapeutic strategies: our experience with Vitex agnuscastus, Minerva Ginecologica 2011, 63: s. 237-245
[32]M.D. van Die, H.G. Burger, H.J. Teede, K.M. Bone, Vitex agnus-castus extracts for female reproductive disorders: a systematic review of clinical trials, Planta medica, 2013, s. 562-575
[33]R. Gumm, G.H. Cunnick, K. Mokbel, Evidence for the management of mastalgia, Current Medical Research and Opinion 2004, 20, s. 681-684
[34]M.D. van Die, H.G. Burger, H.J. Teede, K.M. Bone, Vitex agnus-castus extracts for female reproductive disorders: a systematic review of clinical trials, Planta medica, 2013, s. 562-575
[35]K. Karłowicz-Bodalska, S. Han, T. Han, K. Koppa, I. Krzak, M. Ruszkiewicz, A. Kowalczyk, Wybrane rośliny lecznicze stosowane w menopauzie, Postępy Fitoterapii 3/2015, s. 144-152
[36]I. Matławska, FARMAKOGNOZJA, Poznań 2005, s. 216-217
[37] S. Xi, E. Liske, S. Wang et al., Effect of isopropanolic Cimicifuga racemosa extract on uterine fibroids in comparison with tibolone among patients of a recent randomized, double blind, parallel-controlled study in Chinese women with menopausal symptoms, Evid Based Complement Alternat Med, 2014, Published online 2014 Mar 2. doi: 10.1155/2014/717686
[38] I. Matławska, FARMAKOGNOZJA, Poznań 2005, s. 42
[39]B. Męczekalski, A. Czyżyk, Selektywne modulatory receptora estrogenowego w terapii osteoporozy postmenopauzalnej, Ginekologia Polska, 2009, 80, s. 213-217
[40] http://www.postepyfitoterapii.pl/wp-content/uploads/2014/11/pf_2012_192-196.pdf
[41]C. Atkinson, J.E. Compston, N.E. Day et al., The effects of phytoestrogen isoflavones on bone density in women: a double-blind, randomized, placebo-controlled trial, The American Journal of Clinical Nutrition 2001, 79(2), s. 326-33
[42] W. K. Kim, L.M. Donalson, S.A. Bloomfield, H.A. Hogan, L.F. Kubena, D.J. Nisbet, S.C. Ricke, Molt performance and bone density of cortical, medullary and cancellous bone in laying hens during feed restriction or alfalfa-based feed molt, Poultry Science 2007, 86(9), s. 1821-1830
[43]G. Zagórka, K. Głowniak, 2008. Ocena aktywności biologicznej składników czynnych lucerny (Medicago sativa L.) na podstawie badań in vitro oraz in vivo, Alfalfa in human and animals nutrition. T. 3. Monographic E.R. Grela, Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego i Lokalnego “Progress”, Dzierdziówka – Lublin, s. 39-48
