O naturalnych przeciwutleniaczach, czyli antocyjanach…

czarny_bez

Antocyjany to liczna grupa związków występujących w niemalże wszystkich organach roślin wyższych w znacznych ilościach. Posiadają zabarwienie zależne od pH: od czerwieni w środowisku kwaśnym po niebieską w zasadowym. Wśród roślin jadalnych główne ich źródło stanowią owoce typu jagody: czarne jagody, winogrona, jeżyny , a także awokado, bakłażan, czerwona cebula i inne. Na ogół dobrze rozpuszczają się w wodzie i pełnią funkcję barwników roślinnych.

Nazwa: antocyjany pochodzi od nazwy łacińskiej pierwszego z wyizolowanych związków: cyjaniny z bławatka (Centaurea cyanus). Inne źródła podają jej greckie tłumaczenie: anthos – kwiat, kyanos – niebieski. Dla roślin stanowią endogenne substancje chroniące je przed niekorzystnym działaniem czynników zewnętrznych. Dzięki ciekawym barwom pomagają roślinom wabić owady.

Właściwości farmakologiczne

Antocyjany jako substancje zbliżone do flawonoidów pod względem biochemicznym posiadają niektóre wspólne z nimi właściwości.

Pierwszą z nich jest działanie przeciwzapalne i wzmacniające na ścianki naczyń włosowatych. Jest ono związane z hamowaniem aktywności enzymów takich jak: kolagenaza, czy elastaza, powodujących rozkład kolagenu. W wyniku ich aktywności zmniejsza się przepuszczalność naczyń włosowatych oraz ich kruchość. Łagodzą one także niektóre objawy zapalenia takie jak: obrzęk.

Ta właściwość została wykorzystana w oftalmologii w leczeniu objawów takich jak: krwawienia i problemy krążeniowe w obrębie oka. Poprzez poprawę ukrwienia w obrębie tęczówki oka polepsza się ostrość widzenia, szczególnie w trudnych warunkach. Wpływają one także na regenerację rodopsyny, co również korzystnie oddziałuje na ostrość widzenia. Chronią siatkówkę przed uszkodzeniami. Wpływają na zmianę aktywności niektórych enzymów. Stabilizują kolagen w siateczce beleczkowania, co wpływa negatywnie na rozwój jaskry. Pomocniczo stosuje się je również w leczeniu schorzeń związanych z krążeniem obwodowym.

Posiadają właściwości antyoksydacyjne oraz hamują powstawanie wolnych rodników. Biorą także udział w aktywacji niektórych enzymów oraz receptorów.

Poleca się ich spożycie zarówno w profilaktyce miażdżycy oraz w celu zmniejszania ryzyka nowotworów. W tym aspekcie wykorzystywane są właściwości antyoksydacyjne oraz zdolność do hamowania enzymu cyklooksygenazy w odniesieniu do nowotworów nabłonkowych. In vitro odkryto ich zdolności antyproliferacyjne w komórkach nowotworowych. W badaniach wykazano także ich związek z łagodzeniem działań niepożądanych powstałych w wyniku chemioterapii takich jak: zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego na przykład biegunka, mdłości oraz trombocytopenia.

W oddziaływaniu na układ krwionośny poza efektem wzmacniania ścianek naczyń włosowatych, hamują ponadto agregację płytek oraz łagodzą objawy stanu zapalnego. Działają ochronnie na komórki mięśnia sercowego oraz wpływają korzystnie na profil lipidowy krwi. Zaleca się spożycie winogron i picie czerwonego wina jako naturalnych pokarmów wpływających ochronnie na serce oraz jako składników diety przeciwmiażdżycowej.

Wykazano także, że wywierają korzystny wpływ na gospodarkę węglowodanową. Hamują bowiem ich wchłanianie w jelicie cienkim oraz obniżają przez to poziom cukru we krwi.

Antocyjany wywierają ochronny wpływ na komórki wątroby w przebiegu wirusowego zapalenia wątroby typu A i B oraz łagodzą objawy zapalenia trzustki.

Najciekawszym jednak wydaje się doniesienie o korzystnym działaniu antyoksydantów na niedokrwienne uszkodzenia mózgu. Regularne ich spożywanie wpływa ochronnie na komórki nerwowe mózgu po przebytym udarze oraz na odwracalność zmian starzeniowych w nich zachodzących.

Inne zastosowania:

Antocyjany jako naturalne barwniki znalazły zastosowanie w barwieniu żywności, chociażby w odniesieniu do napojów, czy słodkości. Ulegają jednak łatwo rozkładowi, zaś barwa jest zmienna w zależności od środowiska. Na trwałość mogą wpływać takie czynniki jak: temperatura, światło, dostęp tlenu czy skład żywności i jego oddziaływanie na barwnik. Spośród nich największy wpływ wywiera wysoka temperatura. W wyniku ogrzewania dochodzi do hydrolizy wiązania glikozydowego do niestabilnych aglikonów lub powstania bezbarwnych chalkonów. W produkcji używa się głównie ekstraktu z czarnej porzeczki (E163(iii)) oraz ze skórki winogron (E163(i)). Ekstrakty z korzenia marchwi zawierają z kolei dość stabilne termicznie związki, toteż wykorzystuje się je w celu barwienia napojów pitnych na kolor czerwony. Ze względu na aktywność antybakteryjną niektórych związków mogą pełnić one rolę naturalnych konserwantów żywności.

Główne źródła antocyjanów stosowanych w lecznictwie:

  1. Owoc borówki czernicy (Myrtilli fructus, Vaccinium myrtillus): glikozydy cyjanidyny, malwidyny, delfininidyny, petunidyny oraz peonidyny.
  2. Owoc bzu czarnego (Sambuci fructus, Sambucus nigra): chryzantemina, sambucyna i sambucyjanina oraz ich pochodne.
  3. Kwiat bławatka (Cyani flos, Centaurea cyanus): cyjanina
  4. Kwiat hibiskusa (Hibisci flos, Hibiscus sabdariffa): delfinidyna i hibiscyna
  5. Kwiat malwy czarnej (Malvae arboreae flos, Althaea rosea var. nigra): glikozydy malwidyny i delfinidyny.

Występują także w owocach porzeczki czarnej (Ribes nigrum), w liściach kapusty czerwonej, czarnej marchwi, winogronach, truskawkach oraz kukurydzy (w okrywie nasiennej).

Przykłady zastosowania antocyjanów w preparatach:

Niektóre z roślin zawierających antocyjany jako ciała czynne są używane w fitoterapii nie od dziś. Najbardziej znane ich źródło to owoce borówki czernicy (Vaccinium myrtillus). W wielu badaniach klinicznych potwierdzono właściwości uszczelniające na naczynia krwionośne, poprawę krążenia żylnego i korzystny wpływ ekstraktów w leczeniu hemoroidów. Jagoda czarna wchodzi w skład wielu suplementów w połączeniu z luteiną oraz witaminami.

Antocyjany aroniowe (Aronia melanocarpa) są składnikami preparatów przeznaczonych dla osób, które odczuwają pogarszającą się ostrość widzenia i pracują długo przy komputerze, a także suplementów dla osób z zaburzeniami układu krążenia, ryzykiem nadciśnienia i jego wahaniami. Sproszkowany owoc aronii czarnoowocowej w preparatach doustnych zaleca się spożywać w celu ogólnego wzmocnienia organizmu oraz procesów antyoksydacyjnych w nim zachodzących.

W medycynie tradycyjnej z kolei często używany jest w formie naparów chaber bławatek zarówno do użytku wewnętrznego jak i w formie okładów. Herbatka do picia jest moczopędna, żółciopędna. Przemywania i okłady na oczy łagodzą stany zapalne.

Napar z hibiskusa (Hibiscus sabdariffa) jest używany pomocniczo w nadciśnieniu, jako środek moczopędny, pobudzający trawienie i przyspieszający przemianę materii, wzmacniający odporność i naturalny antyoksydant. Wykazano w badaniach korzystny jego wpływ na poziom cholesterolu, leczenie otyłości oraz niektóre choroby nowotworowe.

Antocyjany stanowią ciekawą grupę ciał czynnych, stwarzającą duże perspektywy do poszukiwania nowych surowców, ciał czynnych i kolejnych kierunków badań ich zastosowania fitoterapeutycznego, szczególnie w odniesieniu do chorób cywilizacyjnych.


Piśmiennictwo u autora

Błękitny kwiatek wołoszek, czyli o chabrze bławatku…

Bławatek

Chaber bławatek – surowiec zielarski stanowi kwiat pozbawiony kielicha. Jest źródłem związków takich jak: antocyjany (pochodną cyjanidyny), flawonoidy, garbniki oraz gorycze (centauryna). Może być stosowany do wewnątrz przy infekcjach układu moczowego. Działa moczopędnie (flawonoidy), łagodzi stany zapalne układu moczowego. Jego spożycie jest korzystne przy wzdęciach, zaburzeniach trawienia oraz niedostatecznym wydzielaniu żółci. W formie okładów łagodzi stany zapalne spojówek oraz objawy skórne niektórych schorzeń dermatologicznych. Korzystnie wpływa na naczynia krwionośne w obrębie gałki ocznej (antocyjany).

Zastosowanie w lecznictwie: Napar:  1 łyżkę stołową kwiatów zalać szklanką gorącej wody, zaparzyć pod przykryciem około 15 minut, przecedzić. Pić pół szklanki naparu 2 razy dziennie między posiłkami. Napar przynosi efekt moczopędny. Jest polecany na przewlekłe, mało nasilone schorzenia nerek, pomocniczo w obrzękach (krążeniowych i nerczycowych), na stany zapalne miedniczek i kłębków nerkowych. Zawiera jony potasu.

Ze względu na obecność związków gorzkich napar wspomaga także proces trawienia. Jego picie przed posiłkiem powoduje zwiększenie wydzielania soków trawiennych. Poprzez działanie żółciopędne łagodzi wzdęcia, uczucie pełności w nadbrzuszu oraz objawy niestrawności.

Okłady zewnętrznie: Wykonać napar jak wyżej. Po ostudzeniu i przecedzeniu stosować na stany zapalne oczu, brzegów powiek i spojówek oraz przy nadwrażliwości na promienie słoneczne i inne podrażnienia wynikające z działania czynników zewnętrznych.

W medycynie tradycyjnej używany do tamowania krwawień, na alergie i zmiany zapalne skóry oraz w zaburzeniach cyklu miesiączkowego. Mocniejszym naparem można płukać gardło przy objawach infekcji górnych dróg oddechowych.

Zastosowanie w kuchni: Z bławatka sporządza się sok, nalewkę oraz wino. Służy jako dodatek ozdobny do deserów, ciast oraz czekolady. Wchodzi w skład wieloskładnikowych mieszanek ziołowych do picia.

Wino bławatkowe:  „Na 10L: 2,5 kg cukru, 6,5L wody, 2L płatków kwiatowych chabra bławatka, 2 cytryny pokrojone w plastry (bez pestek), drożdże winne, 3g pożywki.

Na 18L: 4,5 kg cukru, 12L wody, 4L płatków kwiatowych chabra bławatka, 3 cytryny pokrojone w plastry (bez pestek), drożdże winne, 4g pożywki.

Sposób wykonania: 4,5 kg cukru rozpuścić w 12 l wrzącej wody, po ostudzeniu dodać 4 l płatków kwiatowych chabra bławatka, 3 cytryny umyte i pokrojone w plastry (bez pestek) oraz drożdże. Fermentować. Po zakończeniu fermentacji i przecedzeniu zaleca się dolanie 6 l słodkiego czerwonego wina.” (źródło: http://www.nutrivitality.pl/).

Zastosowanie w kosmetyce: Płyn na opuchnięte powieki: wykonać jak napar, zamoczyć w nim płatek kosmetyczny lub kompres gazowy i przykładać na obrzmiałe powieki. Zmniejsza opuchliznę i przywraca właściwy wygląd.

Napar z bławatka w formie okładów lub przemywań zalecany jest także osobom długo korzystającym z komputera.

Płyn do wcierania w skórę głowy: wykonać napar i przemywać nim skórę głowy. Łagodzi objawy łupieżu.

Ziołowe spa dla zmęczonych stóp: napar z bławatka połączyć z naparem z ziela tymianku  i dodać do ciepłej wody. Zanurzyć stopy na 10 minut w kąpieli. Delikatnie osuszyć ciepłym ręcznikiem (można położyć go na grzejniku). Wmasować kilka kropel oleju wiesiołkowego lub oliwy z oliwek i pozostawić do wchłonięcia. Kąpiel działa odkażająco, odświeżająco i pobudza delikatnie krążenie.

Maseczka do wrażliwej skóry: 2 łyżki kwiatów bławatka rozetrzeć w misce/moździerzu z 2 łyżkami jogurtu naturalnego. Można także zmiksować uzyskując jednolitą konsystencję. Nałożyć na twarz na 10-15 minut. Zmyć delikatnie wacikiem nasączonym wodą. Maseczka łagodzi podrażnienia.

Maseczka

Bławatek zawiera witaminę C – naturalny antyoksydant. Przemywanie skóry naparem z kwiatów jest korzystne dla każdego rodzaju cery:

– dla skóry trądzikowej i z problemami – działa przeciwzapalnie i odkażająco, zmniejsza podrażnienia, szczególnie po stosowaniu preparatów wysuszających.

– dla skóry naczynkowej – przeciwzapalnie i uszczelniająco na naczynka

– dla cery zmęczonej wraz z objawami starzenia – odświeża i zapobiega powstawaniu zmarszczek

– dla skóry wrażliwej i alergicznej – łagodzi podrażnienia, zmiany uczuleniowe pod warunkiem, że osoba stosująca bławatek nie jest na niego uczulona. (najlepiej zrobić test na nadgarstku z niewielkiej ilości naparu).

Jasieniec, wołoszek czy wasilek – tak zwykle nazywa się błękitny chaber bławatek. Na tyle potrafi zachwycić sobą, że warto poszukiwać w nim nowych zastosowań.