Antocyjany to liczna grupa związków występujących w niemalże wszystkich organach roślin wyższych w znacznych ilościach. Posiadają zabarwienie zależne od pH: od czerwieni w środowisku kwaśnym po niebieską w zasadowym. Wśród roślin jadalnych główne ich źródło stanowią owoce typu jagody: czarne jagody, winogrona, jeżyny , a także awokado, bakłażan, czerwona cebula i inne. Na ogół dobrze rozpuszczają się w wodzie i pełnią funkcję barwników roślinnych.

Nazwa: antocyjany pochodzi od nazwy łacińskiej pierwszego z wyizolowanych związków: cyjaniny z bławatka (Centaurea cyanus). Inne źródła podają jej greckie tłumaczenie: anthos – kwiat, kyanos – niebieski. Dla roślin stanowią endogenne substancje chroniące je przed niekorzystnym działaniem czynników zewnętrznych. Dzięki ciekawym barwom pomagają roślinom wabić owady.

Właściwości farmakologiczne

Antocyjany jako substancje zbliżone do flawonoidów pod względem biochemicznym posiadają niektóre wspólne z nimi właściwości.

Pierwszą z nich jest działanie przeciwzapalne i wzmacniające na ścianki naczyń włosowatych. Jest ono związane z hamowaniem aktywności enzymów takich jak: kolagenaza, czy elastaza, powodujących rozkład kolagenu. W wyniku ich aktywności zmniejsza się przepuszczalność naczyń włosowatych oraz ich kruchość. Łagodzą one także niektóre objawy zapalenia takie jak: obrzęk.

Ta właściwość została wykorzystana w oftalmologii w leczeniu objawów takich jak: krwawienia i problemy krążeniowe w obrębie oka. Poprzez poprawę ukrwienia w obrębie tęczówki oka polepsza się ostrość widzenia, szczególnie w trudnych warunkach. Wpływają one także na regenerację rodopsyny, co również korzystnie oddziałuje na ostrość widzenia. Chronią siatkówkę przed uszkodzeniami. Wpływają na zmianę aktywności niektórych enzymów. Stabilizują kolagen w siateczce beleczkowania, co wpływa negatywnie na rozwój jaskry. Pomocniczo stosuje się je również w leczeniu schorzeń związanych z krążeniem obwodowym.

Posiadają właściwości antyoksydacyjne oraz hamują powstawanie wolnych rodników. Biorą także udział w aktywacji niektórych enzymów oraz receptorów.

Poleca się ich spożycie zarówno w profilaktyce miażdżycy oraz w celu zmniejszania ryzyka nowotworów. W tym aspekcie wykorzystywane są właściwości antyoksydacyjne oraz zdolność do hamowania enzymu cyklooksygenazy w odniesieniu do nowotworów nabłonkowych. In vitro odkryto ich zdolności antyproliferacyjne w komórkach nowotworowych. W badaniach wykazano także ich związek z łagodzeniem działań niepożądanych powstałych w wyniku chemioterapii takich jak: zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego na przykład biegunka, mdłości oraz trombocytopenia.

W oddziaływaniu na układ krwionośny poza efektem wzmacniania ścianek naczyń włosowatych, hamują ponadto agregację płytek oraz łagodzą objawy stanu zapalnego. Działają ochronnie na komórki mięśnia sercowego oraz wpływają korzystnie na profil lipidowy krwi. Zaleca się spożycie winogron i picie czerwonego wina jako naturalnych pokarmów wpływających ochronnie na serce oraz jako składników diety przeciwmiażdżycowej.

Wykazano także, że wywierają korzystny wpływ na gospodarkę węglowodanową. Hamują bowiem ich wchłanianie w jelicie cienkim oraz obniżają przez to poziom cukru we krwi.

Antocyjany wywierają ochronny wpływ na komórki wątroby w przebiegu wirusowego zapalenia wątroby typu A i B oraz łagodzą objawy zapalenia trzustki.

Najciekawszym jednak wydaje się doniesienie o korzystnym działaniu antyoksydantów na niedokrwienne uszkodzenia mózgu. Regularne ich spożywanie wpływa ochronnie na komórki nerwowe mózgu po przebytym udarze oraz na odwracalność zmian starzeniowych w nich zachodzących.

Inne zastosowania:

Antocyjany jako naturalne barwniki znalazły zastosowanie w barwieniu żywności, chociażby w odniesieniu do napojów, czy słodkości. Ulegają jednak łatwo rozkładowi, zaś barwa jest zmienna w zależności od środowiska. Na trwałość mogą wpływać takie czynniki jak: temperatura, światło, dostęp tlenu czy skład żywności i jego oddziaływanie na barwnik. Spośród nich największy wpływ wywiera wysoka temperatura. W wyniku ogrzewania dochodzi do hydrolizy wiązania glikozydowego do niestabilnych aglikonów lub powstania bezbarwnych chalkonów. W produkcji używa się głównie ekstraktu z czarnej porzeczki (E163(iii)) oraz ze skórki winogron (E163(i)). Ekstrakty z korzenia marchwi zawierają z kolei dość stabilne termicznie związki, toteż wykorzystuje się je w celu barwienia napojów pitnych na kolor czerwony. Ze względu na aktywność antybakteryjną niektórych związków mogą pełnić one rolę naturalnych konserwantów żywności.

Główne źródła antocyjanów stosowanych w lecznictwie:

1. Owoc borówki czernicy (Myrtilli fructus, Vaccinium myrtillus): glikozydy cyjanidyny, malwidyny, delfininidyny, petunidyny oraz peonidyny.
2. Owoc bzu czarnego (Sambuci fructus, Sambucus nigra): chryzantemina, sambucyna i sambucyjanina oraz ich pochodne.
3. Kwiat bławatka (Cyani flos, Centaurea cyanus): cyjanina
4. Kwiat hibiskusa (Hibisci flos, Hibiscus sabdariffa): delfinidyna i hibiscyna
5. Kwiat malwy czarnej (Malvae arboreae flos, Althaea rosea var. nigra): glikozydy malwidyny i delfinidyny.

Występują także w owocach porzeczki czarnej (Ribes nigrum), w liściach kapusty czerwonej, czarnej marchwi, winogronach, truskawkach oraz kukurydzy (w okrywie nasiennej).

Przykłady zastosowania antocyjanów w preparatach:

Niektóre z roślin zawierających antocyjany jako ciała czynne są używane w fitoterapii nie od dziś. Najbardziej znane ich źródło to owoce borówki czernicy (Vaccinium myrtillus). W wielu badaniach klinicznych potwierdzono właściwości uszczelniające na naczynia krwionośne, poprawę krążenia żylnego i korzystny wpływ ekstraktów w leczeniu hemoroidów. Jagoda czarna wchodzi w skład wielu suplementów w połączeniu z luteiną oraz witaminami.

Antocyjany aroniowe (Aronia melanocarpa) są składnikami preparatów przeznaczonych dla osób, które odczuwają pogarszającą się ostrość widzenia i pracują długo przy komputerze, a także suplementów dla osób z zaburzeniami układu krążenia, ryzykiem nadciśnienia i jego wahaniami. Sproszkowany owoc aronii czarnoowocowej w preparatach doustnych zaleca się spożywać w celu ogólnego wzmocnienia organizmu oraz procesów antyoksydacyjnych w nim zachodzących.

W medycynie tradycyjnej z kolei często używany jest w formie naparów chaber bławatek zarówno do użytku wewnętrznego jak i w formie okładów. Herbatka do picia jest moczopędna, żółciopędna. Przemywania i okłady na oczy łagodzą stany zapalne.

Napar z hibiskusa (Hibiscus sabdariffa) jest używany pomocniczo w nadciśnieniu, jako środek moczopędny, pobudzający trawienie i przyspieszający przemianę materii, wzmacniający odporność i naturalny antyoksydant. Wykazano w badaniach korzystny jego wpływ na poziom cholesterolu, leczenie otyłości oraz niektóre choroby nowotworowe.

Antocyjany stanowią ciekawą grupę ciał czynnych, stwarzającą duże perspektywy do poszukiwania nowych surowców, ciał czynnych i kolejnych kierunków badań ich zastosowania fitoterapeutycznego, szczególnie w odniesieniu do chorób cywilizacyjnych.